Jongeren starten vroeg met media, maar missen begeleiding: Apenstaartjarenonderzoek 2024 pleit voor meer dialoog over mediawijsheid

Het Apenstaartjarenonderzoek 2024 onderzoekt mediagebruik en mediawijsheid bij Vlaamse en Brusselse kinderen en jongeren van de lagere en middelbare school. Met meer dan 7.000 deelnemers onderzochten de partners, zoals Mediaraven, Mediawijs en imec-mict-UGent, thema’s als cybersecurity, aanwezigheid van politieke advertenties op sociale media, nieuwsgebruik en de adoptie van nieuwe technologieën zoals generatieve AI. Een belangrijke conclusie is dat kinderen vroeg starten met media, maar vaak weinig begeleiding krijgen. Het rapport pleit voor meer dialoog tussen ouders, scholen en jongeren over mediawijsheid en digitaal welzijn.

1. De eerste smartphone en de eerste sociale media

• Kinderen beginnen steeds vroeger met mediagebruik, en sommigen hebben op heel jonge leeftijd al hun eerste smartphone. Echter gebruiken ze die eerste smartphone vaak als tablet, om filmpjes mee te bekijken en spelletjes op te spelen. Actief sociale media gebruiken begint voor de helft van de kinderen in de derde graad lager onderwijs. Rond deze leeftijd ontstaat een tweedeling: een groep kinderen met eigen smartphone, die al volop gebruikmaakt van sociale media (hoewel ze in principe te jong zijn om een eigen account te mogen hebben) en een groep kinderen die nog geen smartphone heeft en daar ook geen gebruik van maakt. Deze groep krijgt hun smartphone vaak bij de overgang naar het secundair onderwijs. In het eerste middelbaar hebben zo goed als alle jongeren een eigen smartphone op zak.

• Er is weinig aandacht voor mediawijsheid in de lagere school, waardoor vroege smartphonegebruikers niet goed leren omgaan met digitale media. Dit blijft een belangrijk aandachtspunt.

• Oudere kinderen zoeken vaker naar digitale balans, mogelijk door bewuste ouders en platformregulering, wat wijst op een groeiend besef van de impact van mediagebruik.

2. Media-opvoeding thuis en op school

• Jongeren bespreken hun mediagebruik thuis niet vaak, maar voelen zich wel gesteund door hun ouders als er problemen ontstaan. Daartegenover staat de grote hoeveelheid mediawijsheidslessen op de middelbare school die door jongeren vaak als weinig nuttig worden ervaren. Ze missen het vertrouwen om vragen te stellen en hebben het idee dat ze bij hun leerkracht niet terechtkunnen, waardoor het effect van deze lessen beperkt blijft.

• Een vertrouwelijke omgeving en betere bekendheid met hulplijnen zijn cruciaal, zodat jongeren met problemen zoals cyberpesten en online veiligheid ergens terecht kunnen en zich ondersteund voelen.  

3. Deprivatie

• Kinderen en jongeren hun leeftijd, gender, thuistaal en financiële situatie beïnvloeden mee hoe ze media gebruiken. Jongeren in financieel kwetsbare situaties hebben vaak minder toegang tot toestellen en internet, wat hun mediaervaring beperkt.

• Initiatieven voor mediawijsheid moeten beter toegankelijk zijn voor jongeren in financieel moeilijke situaties, die vaak minder afspraken rond mediagebruik maken en minder ondersteuning krijgen.

4. Halfvol of halfleeg glas?

• De resultaten van sommige thema's, zoals cybersecurity, nieuws, sexting of cyberveiligheid, zijn niet altijd makkelijk te interpreteren. Is het bijvoorbeeld goed dat nieuws dat 82% van de jongeren nog nooit een gehackt account heeft gehad? Of moeten we ons net zorgen maken dat een kleinere groep al wel gehackt is geweest? Dergelijke cijfers concluderen dat we het mediagebruik van kinderen en jongeren niet altijd mogen problematiseren. Anderzijds moeten we voor die kleinere groepen sterk blijven inzetten op mediawijsheid, met als doel het percentage op bepaalde stellingen, zoals die van cyberpesten, nog meer te doen zakken.

5. Digitaal welzijn

• Digitaal welzijn vraagt om een gezamenlijke verantwoordelijkheid. Problemen als afleiding door middel van smartphone en desinformatie zijn niet alleen de verantwoordelijkheid van jongeren. De techindustrie, media en scholen moeten ook bijdragen aan een veilige en gebalanceerde digitale omgeving.

• Toch is er ook een persoonlijke aanpak nodig bij fysieke klachten. Problemen zoals slaaptekort door smartphonegebruik vereisen directe ondersteuning van ouders en opvoeders. Preventief werken met alle betrokkenen is essentieel om grotere gevolgen te voorkomen.

6. Focus op kinderen en jongeren

• Vanaf de tweede graad secundair vertoont mediagebruik van jongeren veel overeenkomsten met dat van volwassenen, waaronder uitdagingen rond digitale balans en cybersecurity.

• Kinderen en jongeren hebben zowel bescherming als educatie nodig om digitaal bewust te worden. We moeten hen begeleiden met een kritische houding en veilige omgeving, zodat ze media goed leren gebruiken.