Media.monitor

Digitale en mediawijsheid

•
Pauljan Truyens
•
Mediawijsheid
Op deze pagina:
Example H2
Example H3
Download de media.monitor 2023

In een notendop

Kerninzichten

  • Inzicht 1: Het verhogen van digitale en mediawijsheid wordt gezien als dé oplossing voor diverse uitdagingen, zoals misleiding door desinformatie en cybergeweld.
  • Inzicht 2: Sociodemografische breuklijnen in digitale en mediawijsheid zijn nog steeds aanwezig, al vervagen die wel. In alle lagen van de bevolking vinden we Vlamingen met een lager digitaal en mediawijsheidsniveau.
  • Inzicht 3: Digitale en mediawijsheid verhogen zijn een multistakeholderverhaal. Een transversaal beleid en een gedeelde verantwoordelijkheid zijn noodzakelijk.
  • ‍Inzicht 4: De digitale en mediawijsheid gedetailleerd in kaart brengen blijft een complexe opgave. Meetsystemen moeten flexibel zijn om bij verschillende groepen en in uiteenlopende domeinen te peilen naar digitale en mediawijsheid.
  • Inzicht 5: Dé strategie om digitale en mediawijsheid te verbeteren bestaat niet. De nadruk ligt vooral op kritisch leren denken en het verbeteren van netiquette, door een combinatie van formele en informele interventies. Levenslang leren moet gestimuleerd worden.
  • Inzicht 6: Het belang van datawijsheid neemt toe door verdere digitalisering van de samenleving. Een veilige omgang met persoonsgegevens en het besef dat niet elk platform deze gegevens op een correcte manier verwerkt, is nodig.
  • Inzicht 7: Een gepaste digitale etiquette van gebruikers is noodzakelijk. Bewustwording en toestemming zijn cruciaal in het digitale medialandschap.

Inhoudelijke accenten

  • Er zijn 63 onderzoeken binnen dit thema opgenomen in deze media.monitor.
  • Vlaamse onderzoek naar digitale en mediawijsheid zijn onder te verdelen in acht‍ categorieën:
    1. Mediaonderzoekers stellen digitale en mediawijsheid voor als oplossing voor het bestudeerde fenomeen (bv. cybergeweld).
    2. Mediaonderzoekers bestuderen hoe digitale en mediawijsheid kan verbeterd worden.
    3. Een groot aantal mediaonderzoekers trachten digitale exclusie ten gronde te analyseren.
    4. Mediaonderzoekers voeren beleidsevaluaties uit in het kader van digitale en mediawijsheid.
    5. Mediaonderzoekers bestuderen ook de component nieuws- en informatiewijsheid en hoe deze kan verbeterd worden.
    6. Comparatief onderzoek vergelijkt digitale en mediawijsheid tussen regio’s.
    7. Enkele studies analyseren hoe digitale en mediawijsheid kan gemeten worden.
    8. Een aantal recente studies focussen op datawijsheid.
  • Reflectie. Bij het overzien van één jaar aan onderzoek is het moeilijk om trends te identificeren, toch kunnen we (voorzichtig) stellen dat het Vlaams onderzoek zich steeds veelal focust op datawijsheid. Hier komen dan een veelheid aan digitale competenties samen en dus ook de noodzaak aan een brede waaier aan strategieën, zowel om problemen op te lossen als problemen te voorkomen.

‍

Inleiding

Dit hoofdstuk bespreekt het onderzoek naar digitale en mediawijsheid in Vlaanderen in 2023. Het maakt deel uit van de media.monitor 2023. Dit hoofdstuk betracht zo enerzijds een aantal overkoepelende analyses en interpretaties over dit onderzoeksthema te bieden, en anderzijds een overzicht te geven van de inhoudelijke accenten van het onderzoek in Vlaanderen wat betreft digitale en mediawijsheid.

Het onderzoek naar digitale en mediawijsheid in Vlaanderen spitst zich in de eerste plaats toe op het bestuderen van digitale en mediawijsheid en deze proberen te verbeteren. Daarbij is er een duidelijke link met digitale in/exclusie. Een deel van de bevolking heeft de digitale trein gemist of kan niet meer volgen met de continue digitale vernieuwingen in het volatiele medialandschap. Ook zijn er een aantal studies die datawijsheid, een onderdeel van digitale en mediawijsheid, belichten. De evolutie naar onze (meta)data, die vaak zonder ons medeweten steeds meer gecapteerd worden door allerhande partijen, zoals socialemediaplatformen, vereist gelaagd inzicht in dit complex gegeven. Maar ook de eerste golf aan desinformatie, die we tijdens de coronapandemie kende, en de snelle opkomst van AI, vragen een datawijzere bevolking.

Dit tweede hoofdstuk maakt voornamelijk gebruik van gebruikersonderzoek en publieksstudies. Het sluit zo aan bij H1. Crossmediagebruik en -repertoires in Vlaanderen. Daarom is overlap tussen deze hoofdstukken wat betreft bronnen mogelijk (indien relevant verwijzen we ook naar andere hoofdstukken).

We bespreken eerst de Kerninzichten omtrent digitale en mediawijsheid, inclusief de Reflecties van de auteurs op deze inzichten. De onderzoeksthema’s van de verscheidene studies overlappen met elkaar waardoor de Kerninzichten nauw verbonden zijn met elkaar. Vervolgens belichten we de Inhoudelijke accenten binnen het Vlaams mediaonderzoek. Hierbij maken we duidelijk waarop het Vlaams mediaonderzoek in 2023 heeft gefocust en wat net de lacunes zijn.

‍

Staat van Vlaams mediaonderzoek 2023
Benieuwd naar meer? 
Download de hele media.monitor voor meer uitleg bij elk kerninzicht. 

‍

Digitale en mediawijsheid

Digitale en mediawijsheid is een steeds belangrijker wordende competentie in het digitale mediatijdperk. In andere domeinen heeft het beschikken over de nodige digitale competenties eveneens een voornamere rol. Het is essentieel om mensen die de digitale trein hebben gemist of dreigen deze te missen te ondersteunen. Op basis van het mediaonderzoek in Vlaanderen naar digitale en mediawijsheid in 2023 komen we tot zeven kernzichten. Deze belichten zowel uitdagingen als mogelijke oplossingen voor het digitale en mediawijsheids-vraagstuk.
‍

1. Digitale en mediawijsheid als oplossing

Het verhogen van digitale en mediawijsheid wordt gezien als dé oplossing voor diverse uitdagingen, zoals misleiding door desinformatie en cybergeweld.

Enerzijds zal een verbeterde digitale en mediawijsheid onder de Vlaamse bevolking een aantal van de problemen en hindernissen van het huidige medialandschap helpen oplossen of grotere problemen voorkomen. Anderzijds lijkt het enigszins een gemakkelijkheidsoplossing om te wijzen op een gebrek aan digitale en mediawijsheid en leggen onderzoekers daardoor de verantwoordelijkheid voornamelijk bij gebruikers in kwetsbare situaties. Een gezond en veilig media-ecosysteem garanderen is ook de taak van de overheid, technologiebedrijven en mediaorganisaties zelf. Bovendien mag ook meer benadrukt worden welke kansen digitale media bieden, zoals zich creatief uiten, of zich ontspannen met media, zoals gamen en muziek streamen.

Bronnen

‍

2. Sociodemografische breuklijnen

Sociodemografische breuklijnen in digitale en mediawijsheid zijn nog steeds aanwezig, al vervagen die wel. In alle lagen van de bevolking vinden we Vlamingen met een lager digitaal en mediawijsheidsniveau.

De Vlamingen die beschikken over een lagere digitale en mediawijsheid bevinden zich meer en meer in alle lagen van de bevolking. Een trend die de urgentie onderschrijft om dit probleem grondig aan te pakken alsook de complexiteit om adequate strategieën uit te dokteren die digitale en mediawijsheid verbeteren (zie ook Kerninzicht 6). De mate aan digitale en mediawijsheid lijkt bovendien een vinger aan de pols te zijn van zorgwekkende evoluties in een samenleving zoals sociale exclusie en vereenzaming. Digitale en mediawijsheid zijn een noodzakelijke basiscompetentie geworden.

Bronnen

‍

3. Gedeelde verantwoordelijkheid

Digitale en mediawijsheid verhogen zijn een multistakeholderverhaal. Een transversaal beleid en een gedeelde verantwoordelijkheid zijn noodzakelijk.

Het is een open deur om te stellen dat digitale en mediawijsheid een impact hebben op vele levensdomeinen zoals tewerkstelling en gebruik van online diensten (bv. online bankieren). Om mensen meer digitaal en mediawijs te maken, zijn ingrepen in al deze domeinen noodzakelijk. Dit is een gedeelde verantwoordelijkheid van de mensen zelf, maar zeker ook van de betrokken instanties (zie ook Kerninzicht 6). Het is echter opletten voor een te sterke focus op bepaalde bevolkingsgroepen, zowel in beleid als campagnes. Dit kan een averechts effect hebben door stereotypering en zelfs stigmatisering van deze groepen (zie ook Kerninzicht 2).

Bronnen

‍

4. Complexe meetbaarheid

De digitale en mediawijsheid gedetailleerd in kaart brengen blijft een complexe opgave. Meetsystemen moeten flexibel zijn om bij verschillende groepen en in uiteenlopende domeinen te peilen naar digitale en mediawijsheid.

De studies die digitale en mediawijsheid meten evolueerden van studies met een nadruk op mediawijsheid naar studies met een focus op digitale en datawijsheid (zie ook Inhoudelijke accenten). Er is nood aan een meer genuanceerde meting van de fenomenen, toegepast in bredere en andere contexten. Ook zijn innovatieve methodes vereist om alle facetten van digitale en mediawijsheid, zoals de affectieve component, te vatten en zo te komen tot strategieën die effectief zijn.

Bronnen

‍

5. Er bestaat geen one size fits all

Dé strategie om digitale en mediawijsheid te verbeteren bestaat niet. De nadruk ligt vooral op kritisch leren denken en het verbeteren van netiquette, door een combinatie van formele en informele interventies. Levenslang leren moet gestimuleerd worden.

Een one size fits all-strategie voor complexe zaken als het verbeteren van digitale en mediawijsheid bestaat zelden of nooit. Bepaalde basisprincipes zoals kritisch leren denken, kunnen voor een deel leiden tot een digitaal en mediawijzere bevolking. Ook moeten we blijvend inzetten op leeftijds- en contextgerichte interventies, sociaal-emotioneel leren, basis- en vergevorderde technische vaardigheden, op een gepaste manier communiceren en vooral strategieën en methodes die wetenschappelijk getest en gevalideerd zijn. Een gedeelde verantwoordelijkheid over verschillende spelers in combinatie met een attitude van levenslang leren is de weg die genomen moet worden.

Bronnen

‍

6. Groeiend belang van datawijsheid

Het belang van datawijsheid neemt toe door verdere digitalisering van de samenleving. Een veilige omgang met persoonsgegevens en het besef dat niet elk platform deze gegevens op een correcte manier verwerkt, is nodig.

Datawijsheid is niet los te koppelen van digitale en mediawijsheid. Toch wordt deze specifieke vorm steeds belangrijker. Recente ontwikkelingen in het digitale en medialandschap, zoals de snelle opkomst van door artificiële intelligentie gedreven toepassingen, zal de digitale kloof alleen maar verder uitdiepen. Het verschil tussen mensen die notie hebben en kunnen omgaan met deze hoogtechnologische en innovatieve toepassingen en degenen die dit niet kunnen zal zo snel groeien. Er ontstaat bovendien een vierde type kloof (naast toegang, vaardigheden, en kennis): de wil, of het gebrek eraan, om met digitale technologieën om te gaan. Een deel van de bevolking kiest er bewust vaker voor om technologie (onder meer voor mediagebruiken) op een afstand te houden.

Bronnen

‍

7. Nood aan gepaste netiquette

Een gepaste digitale etiquette van gebruikers is noodzakelijk. Bewustwording en toestemming zijn cruciaal in het digitale medialandschap.

Ondanks dat digitale en mediawijsheid een multistakeholderverhaal is, blijft het versterken van de gebruiker zelf essentieel. Verder mag ook de nodige verantwoordelijkheid gelegd worden bij de gebruiker. Verschillende digitale en mediawijsheidscampagnes en -interventies benadrukken het kritisch en alert manoeuvreren in de digitale wereld, en handvatten worden aangereikt. De vraag rijst dan vooral of gebruikers voldoende bereikt worden en hoe je ze overtuigt om er zelf ook mee aan de slag te gaan.

Bronnen

‍

Inhoudelijke accenten

De Vlaamse onderzoeken naar digitale en mediawijsheid zijn onder te verdelen in acht categorieën. 63 onderzoeken zijn opgenomen in deze media.monitor.

‍

  1. Mediawijsheid of digitale wijsheid als oplossing. Veel van de Vlaamse studies in 2023 raken digitale en mediawijsheid even aan. Het verbeteren van de digitale en mediawijsheid zien deze onderzoekers als een mogelijke oplossing voor het bestudeerde fenomeen. Zo wordt digitale en mediawijsheid besproken in de context van algoritmische nieuwsaanbevelingssystemen (Martens et al., 2023) of algoritmes die datingapps aansturen (Konings et al., 2023). Ook zijn er een reeks onderzoeken die digitaal wijzer zijn linken aan een genuanceerde impact van socialemediagebruik op de mentale gezondheid (vb. Schreurs et al., 2023; Devos et al., 2023). Verder verwijzen studies naar het gebrek aan digitale en mediawijsheid bij het zelf posten van content op sociale media (vb. Vanherle et al., 2023; Vranken et al., 2023) of het delen van schadelijk en illegale content zoals deepnudes (Szyf et al., 2023).
    ‍
  2. Digitale en mediawijsheid verbeteren. Een tweede categorie aan studies zoekt naar manieren om de digitale wijsheid te verbeteren. Sommige studies focussen zich op digitale competenties (vb. Vissenberg et al., 2023; Geerts et al., 2023). Andere studies kijken naar factoren die de sociale mediawijsheid bepalen en welke lessen daaruit te trekken zijn om deze te verbeteren (vb. Schreurs et al., 2023a; Schreurs et al., 2023b).
    ‍
  3. Digitale exclusie. Uiteenlopende studies onderzoeken de oorzaken en gevolgen van digitale exclusie in de samenleving. Twee groepen worden het vaakst bestudeerd: Ouderen (65+) (vb. Campens et al., 2023; van Leeuwen et al., 2023) en kinderen/jongeren (vb. De Coninck et al., 2024; Vermeire en Vanden Broeck, 2023). Andere studies kijken niet naar leeftijd, maar naar sociaaleconomische status (vb. Anrijs et al., 2023; Van Bruyssel et al., 2023).
    ‍
  4. Digitaal inclusiebeleid. Een vierde categorie licht het huidige digitale-inclusiebeleid door (Verhaert et al., 2024), of focust op de impact van regelgeving (Verdoodt et al., 2023). Een derde subcategorie bestudeert de rol van de openbare omroep (Raats, 2023; Van den Bulck en Raats, 2023).
    ‍
  5. Nieuws- en informatiewijsheid. Een aantal onderzoeken bestuderen hoe de nieuws- en informatiewijsheid kan verbeterd worden. De zoektocht naar waardevolle strategieën richt zich in de eerste plaats op het herkennen van en omgaan met desinformatie (vb. De Schrijver en Cornelissen, 2023; Vissenberg et al., 2023; BENEDMO, 2023). Een andere studie focust op hoe training in mediawijsheid kinderen gepersonaliseerde advertenties kan helpen herkennen (Desimpelaere et al., 2024).
    ‍
  6. Comparatief onderzoek. Een zesde categorie omvat comparatieve studies die landen (vooral Europese) vergelijken op vlak van digitale en mediawijsheid (vb. Jones en Procter, 2023; Verhaert et al., 2023; Vissenberg et al., 2023).
    ‍
  7. Digitale en mediawijsheid meten. De zevende categorie aan studies buigt zich over het meten en in kaart brengen van digitale en mediawijsheid (Van Audenhove et al., 2024; Scherrenberg et al., 2023).
    ‍
  8. Datawijsheid. Een laatste categorie aan onderzoeken naar digitale en mediawijsheid bestudeert de datawijsheid van Vlamingen. Dit in de context van persoonsgegevens delen (Van Buggenhout en Van den Broeck, 2023) en persoonlijke datakluizen (Vandercruysse et al., 2023; Van Hove et al., 2024).

  

Reflectie door Mediapuntonderzoekers

Het Vlaamse onderzoek naar digitale en mediawijsheid focust zich op uiteenlopende aspecten binnen dit onderzoeksthema in 2023. Het onderzoek naar digitale en mediawijsheid belicht meestal deelaspecten, zoals digitale in/exclusie, digitale competenties, socialemediawijsheid, nieuws- en informatiegeletterdheid, privacy en datawijsheid, enzovoort. Afhankelijk van de actualiteit, onderzoeks- en innovatieagenda’s en beleidsagenda’s verschuiven de inhoudelijke accenten van het onderzoek naar één of meerdere van die deelaspecten. Bij het overzien van één jaar aan onderzoek is het echter moeilijk om trends te identificeren, toch kunnen we (voorzichtig) stellen dat het Vlaams onderzoek zich steeds meer focust op datawijsheid. Hier komen dan een veelheid aan digitale competenties samen en dus ook de noodzaak aan een brede waaier aan strategieën, zowel om problemen op te lossen als problemen te voorkomen.

‍

Meer weten? 

Bij opmerkingen of vragen: aarzel niet om Pauljan Truyens, de auteur van dit hoofdstuk, te contacteren.

Context van de media.monitor

De onderzoeken verzamelden we op uiteenlopende manieren, door ons te baseren op:

  1. onderzoek dat beschikbaar is in de onderzoeksfiches op MediapuntVlaanderen.be
  2. input vanuit het netwerk van Mediapuntonderzoekers
  3. het gericht zoeken naar mediaonderzoek, met Vlaamse data of door Vlaamse onderzoekers, voor elk van de zes kernthema’s

Lees meer over het doel en de bredere context van de media.monitor, inclusief het plan van aanpak en een SWOT-analyse van de eerste editie.

Onder Methodologie vindt u een uitgebreide bespreking van de gehanteerde dataverzamelingstrategie. Deze media.monitor omvat geen overzicht van de onderzoeksbevindingen gebaseerd op één specifieke studie. We proberen inzichten te synthetiseren over verschillende studies heen. De kerninzichten zijn op deze manier overkoepelende analyses en/of interpretaties van het Vlaams mediaonderzoek dat in 2023 gepubliceerd is.

Lees de verschillende hoofdstukken online:

‍

Liever een doorbladerbaar document? 
Download de hele media.monitor voor meer uitleg bij elk kerninzicht. 

‍

Leeswijzer

De zes hoofdstukken van de media.monitor hebben steeds eenzelfde structuur:

  • Bovenaan elke pagina staat de Samenvatting met kerninzichten en reflecties
  • In de Inleiding schetsen we beknopt de context van dit onderzoeksthema, positioneren we dit hoofdstuk binnen de media.monitor en linken we met andere hoofdstukken.
  • Vervolgens brengen we telkens de Definities van de kernconcepten van het desbetreffende hoofdstuk.
  • In het volgende deel brengen we de Kerninzichten. Met één zin proberen we een eigen analyse zo helder mogelijk weer te geven. Deze diepen we uit met de nodige argumentatie. Vervolgens leggen we een eigen interpretatielaag over elk Kerninzicht met een Reflectie. Elk Kerninzicht sluit af met een (aanklikbare) oplijsting van de Bronnen waarop het Kerninzicht is gebaseerd.
  • Ieder hoofdstuk eindigt met de Inhoudelijke accenten van het onderzoeksthema. In dit deel worden de geïdentificeerde bronnen gecategoriseerd naar inhoud. Zo bieden we een overzicht van waar het Vlaamse onderzoek in 2023 vooral op heeft gefocust.
Download de media.monitor 2023

Volg ons op LinkedIn.

Jouw onderzoek toevoegen? Geef het hier door.

Over Mediapunt
Disclaimer
Contact
Met de steun van de Vlaamse overheid, Departement Cultuur, Jeugd en Media